| |

به همین ترتیب آنچه که امروزه به عنوان شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی طراحی و ارائه شده است و عموم استفاده آن غیر از حوزه ارتباطات اجتماعی، تشکیل بستر مراودات اقتصادی و بازرگانی و کاربردهای تبلیغاتی نیز هست، عرصه‌ای نوین برای جولان فعالیت‌های جاسوسی ایجاد کرده است.

امروزه به لطف گسترش روزافزون فناوری اطلاعات و ایجاد بسترهای نوین در دنیای مجازی برای تسهیل در ارتباطات، جهان به یک دهکده جهانی تبدیل شده است. ابزارهای جدید در این عرصه اعم از سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای پیچیده و مدرن با بالا بردن سرعت انتقال داده‌ها، ایجاد دسترسی سریع و برقراری ارتباط‌های نامحدود، ابعاد زمان و مکان را پشت سرگذاشته‌اند که البته لازمه گسترش و کارآمدی روزافزون تکنولوژی و علم است.

اما همین بسترهای نوین و بسیار پیشرفته که برای تجمیع مخاطب و استفاده هدفمند از ارتباطات منسجم امروزه بیشتر به شکل شبکه‌ای طراحی می‌شوند، غیر از خدمات با کیفیت و مطلوبی که به کاربران خود می‌دهند، با ایجاد ظرفیت‌ها و بسترهایی کارآمد و گسترده امکان بروز آسیب‌های اجتماعی و امنیتی را نیز فراهم می‌کنند. در واقع شبکه‌ها در تعریف عام و کاربردی خود ظرفیت‌های مطلوبی را برای بهره‌برداری فراهم می‌کنند، به عنوان مثال شبکه اقتصادی برای تولید درآمد و تسهیل مبادلات اقتصادی و شبکه‌ حمل و نقل برای جابجایی سریع‌تر، آسانتر و ارزانتر طراحی شده‌اند، اما همین شبکه‌های در بسیاری موارد بستر استفاده‌های نامشروع نیز قرار می‌گیرند که امکان بروز آن نیز ماحصل ذات خدمت‌رسان این سیستم‌هاست.

به همین ترتیب آنچه که امروزه به عنوان شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی طراحی و ارائه شده است و عموم استفاده آن غیر از حوزه ارتباطات اجتماعی، تشکیل بستر مراودات اقتصادی و بازرگانی و کاربردهای تبلیغاتی نیز هست، عرصه‌ای نوین برای جولان فعالیت‌های جاسوسی ایجاد کرده است.

هر چند منشاء این بحث همواره محل اختلاف حامیان آزادی و حامیان امنیت بوده است، اما باید گفت که بسیاری از ویژگی‌های همین شبکه‌های اجتماعی از قبیل فیسبوک، توئیتر، گوگل‌پلاس و... فرصت‌هایی استثنایی و مطلوب را برای سرویس‌های اطلاعاتی دنیا ایجاد کرده است تا از این مدخل به جمع‌آوری اطلاعات، نفوذ، هدایت و جذب سوژه‌ها بپردازند؛ این ویژگی‌ها به قدری مطلوب و البته حساب‌شده به خدمت گرفته می‌شوند که می‌توان حتی شبکه‌های اجتماعی را حاصل طراحی برنامه‌ریزی شده و مستقیم یا حداقل توام با هدایت سرویس‌ها دانست.

از نمونه‌های سطحی و بسیار قابل رویت ویژگی‌های این شبکه‌ها که آنها را در زمره ابزار جاسوسی نوین قرار داده است می‌توان به مبهم بودن و عدم قطعیت اطلاعات، دسترسی به حریم شخصی افراد، رصد لحظه به لحظه کاربران به لحاظ مکانی و زمانی و بسیاری از اطلاعات ریز و درشت دیگر اشاره کرد که اساس اینگونه فضاها را ناامن می‌کند.

به طور قطع بهترین جاسوسان دنیا کسانی هستند که در پنهان‌سازی هویت واقعی خود موفق‌تر عمل می‌کنند و در واقع در فرآیند جاسوسی شهرت و کارآمدی در دو نقطه مقابل هم قرار دارند. بر همین اساس عوامل جاسوسی در شبکه‌های اجتماعی در ابتدا با استفاده از مهمترین امکان این سیستم‌های ارتباطی، یعنی امکان انتخاب هویت جعلی به این فضاها ورود پیدا می‌کنند و از اینجا به بعد نیز برای هر نوع نفوذ و ارتباط در سطوح مختلف، هویتی منحصر به فرد و درخور انتخاب می‌کنند؛ این امکان برآورده کننده اصل اول جاسوسی، یعنی فعالیت پنهان است. اما در مقابل کسانی که به شبکه‌های اجتماعی به دیده ابزاری برای گسترش ارتباط و اطلاع‌رسانی می‌نگرند در ارائه اطلاعات صحیح و دقیقی می‌کوشند که این مسئله حتی گاهی به دلیل افشای روحیات و تمایلات شخصی افراد کار را برای جاسوسان آسانتر نموده و امکان روانشناسی طعمه و نفوذ موثرتر را فراهم می‌نماید.

نمونه کاربران شبکه‌های اجتماعی که فعالیتی مستمر و البته پرخطر را تجربه می‌کنند، قشر خبرنگار هستند که البته این ابزارها را در بسیاری از موارد در حوزه کاری و خبری خود به خدمت می‌گیرند. متاسفانه همین افراد نیز طعمه‌های بسیار مطلوبی را برای تخلیه اطلاعاتی تشکیل می‌دهند.

بررسی دقیق‌تر سطح و نوع تخلیه‌ها نشان می‌دهد که نشت اطلاعات در فضاهای مجازی لزوماً از طریق ارتباط صوتی، تصویری یا مکتوب مستقیم با منابع و عناصر جاسوسی حاصل نمی‌شود، بلکه درز اخبار و اطلاعات گهگاه از روش‌هایی بوجود می‌آید که در ذات شبکه‌های اجتماعی نهفته است. به عنوان مثال خبرنگار یک رسانه با حضور خود در ساعات کاری معمول در فضای شبکه‌های اجتماعی، آدرس IP رایانه مورد استفاده خود را که حتماً متعلق به رسانه متبوعش می‌باشد را لو می‌دهد یا اگر این کار نیز با رایانه شخصی صورت گیرد، حداقل درگاهی برای ورود به شبکه رسانه مورد نظر را لو داده است که قطعاً این رایانه یا شبکه اگر هدف نفوذ هکرها قرار گیرد می‌تواند منبع مناسبی برای کسب اخبار، تصاویر و بسیاری داده‌های دیگر پنهان و آشکار باشد. مورد دیگر می‌توان به مکاتبات آشکار این قشر از کاربران یعنی خبرنگاران، در شبکه‌های اجتماعی اشاره کرد. شغل خبرنگاری به دلیلی مقتضیات خود خبرنگار را روزانه در مواجهه با حجم انبوهی از اخبار و اطلاعات آشکار و حتی پنهان قرار می‌دهد و این ویژگی به علاوه ذات این حرفه که بر پایه سرعت هر چه بیشتر در انتشار اخبار و اطلاعات بنا شده، خبرنگار را نسبت به محتوای امنیتی و ارزش پنهان برخی خبرها بی‌اعتنا می‌کند. این مسئله باعث می‌شود که در مکالمات آشکار این قشر در شبکه‌های مجازی که عموماً بر محورهای خبررسانی شکل می‌گیرد، مطالبی رد و بدل گردد که خود نوعی نشت اطلاعات بعضا مهم و امنیتی است.

نکات مطرح شده فقط بخشی از آسیب‌پذیری شبکه‌های اجتماعی در حوزه نشت اخبار و اطلاعات را نشان می‌دهد که البته به دلیل گستره بالا تبدیل به یک تهدید شده است. همین درگاه از دست رفتن اخبار در مواقع خاص مانند آستانه انتخابات به شکلی گسترده‌تر مورد استفاده عناصر فعال جاسوسی قرار می‌گیرد به طوری که میزان تهدیدآمیز بودن این شبکه‌ها و البته لزوم آموزش و توجه ویژه به آن را افزایش می‌دهد.

* علی قاسمیان، محقق و پژوهشگر حوزه سیاست خارجی

فارس